Τα προβλήματα στην ανάπτυξη της γλώσσας και της επικοινωνίας αποτελούν την πιο συχνή αιτία παραπομπής των νηπίων σε ειδικούς ψυχικής υγείας. Παρόλο που σε ένα σημαντικό ποσοστό τα προβλήματα αυτά ξεπερνιούνται με την πάροδο του χρόνου, περίπου 50% των παιδιών εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες, οι οποίες επηρεάζουν σημαντικά την αυτοεκτίμησή τους, την κοινωνική τους λειτουργικότητα αλλά και την απόκτηση σχολικής γνώσης. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις οι δυσκολίες στην ανάπτυξη της γλώσσας δεν είναι πρωτογενείς, αλλά αποτελούν δευτερογενές σύμπτωμα άλλων συχνά εμφανιζόμενων νευροαναπτυξιακών διαταραχών, όπως η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ) και η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος. Ως εκ τούτου, η πρώιμη ανίχνευση προβλημάτων στην ανάπτυξη της γλώσσας και της επικοινωνίας αποτελεί σημαντικό βήμα για την έγκαιρη διαμόρφωση και εφαρμογή ενός αποτελεσματικού προγράμματος παρέμβασης. Η συγκεκριμένη διαδικασία διευκολύνεται σημαντικά πλέον από σταθμισμένα εύχρηστα και οικονομικά εργαλεία αξιολόγησης γλωσσικών και επικοινωνιακών ικανοτήτων σε βρέφη και νήπια. Η πρώιμη ανίχνευση αναπτυξιακών δυσκολιών αποτελεί έργο διεπιστημονικής ομάδας στην οποία συμμετέχουν παιδαγωγοί, ψυχολόγοι, λογοθεραπευτές, παιδίατροι, παιδοψυχίατροι και άλλες ειδικότητες ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η ενότητα Προβλήματα στην ανάπτυξη της επικοινωνίας και της γλώσσας σε βρέφη και νήπια έρχεται να καλύψει την ανάγκη διαρκούς επιμόρφωσης σε αυτά τα καίρια ζητήματα, προκειμένου οι ειδικοί να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τις εν λόγω δυσκολίες ακόμη πιο αποτελεσματικά, συμβάλλοντας στη βελτίωση της λειτουργικότητας των παιδιών τόσο στο πλαίσιο της οικογένειας όσο και στο πλαίσιο του παιδικού σταθμού αλλά και του σχολείου αργότερα.

Στην ενότητα αυτή η οποία εκτείνεται σε πέντε υποενότητες θα παρουσιαστεί το πλήθος των αλληλεπιδράσεων που μπορεί να βιώσει ένα βρέφος, μικρό παιδί ή νήπιο μέσα σε χώρους αγωγής, φροντίδας και εκπαίδευσης. Οι αλληλεπιδράσεις των παιδιών αποτελούν αντικείμενο μελέτης εδώ και σχεδόν ένα αιώνα μέσα από τις οποίες έχει αναδειχτεί η σημασία τους για την ολόπλευρη ανάπτυξη των παιδιών. Η συγκεκριμένη ενότητα αποσκοπεί στην κατανόηση των εμπειριών των παιδιών από τους εκπαιδευόμενους με στόχο τη βελτίωση των παιδαγωγικών πρακτικών τους όσον αφορά την αγωγή, εκπαίδευση και φροντίδα των παιδιών προσχολικής ηλικίας. Οι υποενότητες εστιάζουν σε πρακτικά θέματα καθημερινότητας όπως για παράδειγμα σε θέματα μεταβάσεων και το ρόλο των αλληλεπιδράσεων προκειμένου να επιτύχουμε μια ομαλή μετάβαση σε νέα πλαίσια αλλά και πως οι θετικές αλληλεπιδράσεις εν γένει με άτομα αλλά και αντικείμενα/παιχνίδια σε πλαίσια προσχολικής αγωγής μπορούν να οδηγήσουν το παιδί στη μάθηση. Επιπλέον, θα παρουσιαστεί η σημαντικότητα των αλληλεπιδράσεων τόσο μεταξύ παιδαγωγών/εκπαιδευτικών και της οικογένειας του παιδιού προκειμένου να γίνει σαφές πως η παιδαγωγική της οικογένειας μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς όφελος του παιδιού μέσα στον παιδικό σταθμό ή το νηπιαγωγείο. Επιπλέον, θα συζητηθούν και θα αναδειχθούν και άλλες αλληλεπιδράσεις οι οποίες επηρεάζουν την καθημερινότητα παιδαγωγών και εκπαιδευτικών όπως οι αλληλεπιδράσεις τους με διευθυντές και βοηθητικό προσωπικό και πως αυτές οι αλληλεπιδράσεις, μεταξύ ατόμων και πραγμάτων, συμβάλουν καθοριστικά όχι μόνο στην ανάπτυξη και την ευημερία του παιδιού αλλά και στην συνολική ποιότητα των δομών προσχολικής αγωγής.

Στην ενότητα αυτή θα παρουσιαστεί ο ρόλος της Τέχνης και της Αισθητικής παιδείας σε σχέση με τον Πολιτισμό, έτσι ώστε να προβληθούν οι πολλαπλές διαστάσεις με τις οποίες οι τέχνες και ο πολιτισμός, μπορούν να συμβάλλουν στην ευημερία και την ολόπλευρη αγωγή των βρεφών και των νηπίων. Θα αναλυθούν βασικές καλλιτεχνικές έννοιες της Αισθητικής αγωγής και των επιμέρους στοιχείων που την απαρτίζουν. Θα εξεταστεί η αξία της μουσικής ωφελιμότητας που προσφέρεται στα πολύ μικρά παιδιά για την αναπτυξιακή πορεία τους, καθώς και η μη λεκτική προσφορά επικοινωνίας που παρέχει η Μουσική ως ευεργετικό μέσο, για τη θεραπεία πολλών εξελικτικών διαταραχών (μουσικοθεραπεία). Επιπροσθέτως, θα παρουσιαστεί ο καθοριστικός ρόλος της μουσικής αγωγής, η οποία με εξαιρετικό τρόπο συμβάλει στην ευημερία των βρεφών και νηπίων, μέσω ενεργητικής ακρόασης, μίμησης, τραγουδιού, κίνησης, αυτοσχεδιασμού, χρήσης μουσικών οργάνων και μουσικών παιχνιδιών, για την αισθησιοκινητική, ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξή τους. Επιπροσθέτως θα εξεταστεί το πώς η Τέχνη ως θεραπευτικό μέσο διδασκαλίας διαφοροποιημένων δεξιοτήτων μέσω του θεατρικού παιχνιδιού, ενισχύει την αντίληψη των παιδιών, τη σωματική, γνωστική και συναισθηματική τους ανάπτυξη. Ακόμη, θα αξιολογηθούν το πώς στο σύγχρονο σχολείο, μέσω της βιωματικής μάθησης μπορούν να ενισχυθούν οι μαθητές και να έρθουν σε επαφή με μοτίβα, ακολουθίες, επιπτώσεις αλλά και με την αλληλεπίδραση με την ομάδα. Επίσης, θα αναφερθούν επί μέρους εικαστικές τεχνικές/μέθοδοι για την ενίσχυση της γόνιμης παιδικής έκφρασης (όπως η προαγωγή ελεύθερης, δημιουργικής και επαγωγικής σκέψης), για την υποβοήθηση ανάπτυξης της φαντασίας και την ενίσχυση της οργάνωσης συνθηκών δημιουργικότητας των πολύ μικρών παιδιών μέσα στον παιδικό σταθμό ή το νηπιαγωγείο. Τέλος, μέσα από παραδείγματα μουσειακών δράσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και μέσα από την εφαρμογή των αρχών της θετικής εκπαίδευσης στο πλαίσιο του μουσείου, θα παρουσιαστεί το πώς η θετική αλληλεπίδραση με το μουσειακό περιβάλλον συμβάλλει στην ευημερία των μικρών παιδιών.

Στην ενότητα «Περιβάλλον για βρέφη και μικρά παιδιά» , η οποία αποτελείται από πέντε υποενότητες θα αναπτυχθούν τα είδη περιβάλλοντος με τα οποία αλληλεπιδρούν τα βρέφη και τα μικρά παιδιά. Οι άνθρωποι κατά την γέννηση τους είναι έτοιμοι, ικανοί και πρόθυμοι να εξελιχτούν μέσα σε περιβάλλοντα ενεργής αλληλεπίδρασης. Η ομαλή ανάπτυξη τους δεν είναι μια αυτόματη διεργασία αλλά εξαρτάται από την μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου να αλληλεπιδρά με ευνοϊκά υλικά και κοινωνικά περιβάλλοντα. Διεξοδικά στις υποενότητες : α) θα αποσαφηνιστούν βασικά ζητήματα και έννοιες που σχετίζονται με την έννοια του Περιβάλλοντος στην Παιδαγωγική επιστήμη εστιάζοντας κυρίως στην ηλικιακή ομάδα 0-6 ετών, λαμβάνοντας υπόψη ότι το περιβάλλον, κατά την ηλικία αυτή, επιδρά καταλυτικά στην ολόπλευρη ανάπτυξη τους β) θα αναλυθούν τα βασικά στοιχεία λειτουργίας ενός βρεφονηπιακού σταθμού και η σημασία της διαμόρφωσης και οργάνωσης του υλικού χώρου (αρχιτεκτονικά στοιχεία, εσωτερικοί και εξωτερικοί χώροι, το παιδαγωγικό υλικό και η χρήση του, οργάνωση γωνιών, κέντρων ενδιαφέροντος και παράλληλων εργαστηρίων) γ) θα αποσαφηνιστούν οι έννοιες των Κέντρων Δημιουργικής Απασχόλησης (ΚΔΑΠ) , Παιδότοπων και των Παιδικών Χαρών καθώς και η οργάνωση τους με παιδαγωγικό και παιδοκεντρικό πρόσημο δ) θα αναλυθεί η σημασία της οργάνωσης του κοινωνικού περιβάλλοντος (παιδαγωγικοί, άλλες κατηγορίες εργαζόμενων , γονείς, η κοινότητα και τα πολιτισμικά στοιχεία της) σε περιβάλλοντα που απευθύνονται σε παιδιά 0-6 ετών για την ολόπλευρη ανάπτυξη τους και τέλος ε) θα παρουσιαστούν τα βασικά στοιχεία ασφαλείας που οφείλουν να τηρούν τα περιβάλλοντα για παιδιά μέχρι έξι ετών τόσο στο υλικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο.

Από την πληθώρα των σχέσεων στις οποίες εμπλέκονται οι άνθρωποι στη διάρκεια του βίου τους η πρώτη πρώτη σχέση μοιάζει η πιο σημαντική. Είναι η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στο βρέφος και το άτομο το οποίο έχει αναλάβει την πρωταρχική του φροντίδα, μια σχέση η οποία χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εγγύτητα, αλληλεξάρτηση και αμοιβαιότητα. Το βρέφος, αδύναμο και ανήμπορο να φροντιστεί από μόνο του, βασίζεται στο άτομο εκείνο που το φροντίζει σε σταθερή βάση για να καλύψει τις πρωταρχικές του ανάγκες για τροφή, φροντίδα και προστασία. Ο δεσμός, ένα οικουμενικό και αμφίδρομο χαρακτηριστικό, έχει αφετηρία στη γέννηση, κορυφώνεται γύρω στον 9ο μήνα και εξελίσσεται καθόλη τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Αν και ο πρωταρχικός δεσμός δομείται με το βασικό πρόσωπο που παρέχει φροντίδα, τα βρέφη και τα νήπια έχουν την ικανότητα να συνδέονται και να δημιουργούν δεσμούς με όλα τα πρόσωπα που εμπλέκονται σταθερά και ενεργά στη φροντίδα τους.

Στην παρούσα ενότητα θα παρουσιαστούν οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στο δεσμό, τα είδη και η εξελικτική του πορεία, τα χαρακτηριστικά εκείνα των ατόμων που φροντίζουν το βρέφος αλλά και τα χαρακτηριστικά του ίδιου του βρέφους που ενισχύουν ή αποδυναμώνουν το δεσμό. Επιπρόσθετα, θα συζητηθεί ο ρόλος των παιδικών σταθμών στην υποστήριξη και ενίσχυση των πρωταρχικών σχέσεων βρεφών και νηπίων.

Η ενότητα «Μουσικοκινητική αγωγή κι ευημερία», στοχεύει στο να περιγράψει και τεκμηριώσει τη σημασία της κινητικής και μουσικής αγωγής στην αρμονική και ολόπλευρη ανάπτυξη των βρεφών και νηπίων. Στις επιμέρους ενότητες αναλύονται θέματα όπως η ανάπτυξη της ανθρώπινης κίνησης και το πως εξελισσόμενη συνδέεται με τον ψυχισμό του ανθρώπου κι η σημασία της σωματοποιημένης κίνησης στην οργανική λειτουργία της κινητικής έκφρασης, που είναι μια σύγχρονη προσέγγιση της τέχνης του χορού. Επίσης, αναλύονται θέματα κινητικής αγωγής, όπως η γνωριμία με τα μέρη του σώματος, της σχέσης του σώματος με το χώρο, της σχέσης με τους άλλους, με το ρυθμό και τη μελωδία. Περιγράφονται ελληνικά παραδοσιακά είδη μουσικής και κινητικής δημιουργίας όπως τα νανουρίσματα, ταχταρίσματα, λαχνίσματα, και παιχνιδοτράγουδα, τα οποία σύμφωνα με έγκριτους μουσικοπαιδαγωγούς πρέπει να αποτελούν την πρώτη ύλη κάθε μουσικής και κινητικής αγωγής. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η πλούσια ρυθμική παράδοση των ελληνικών παραδοσιακών τραγουδιών και χορών και προτείνονται δραστηριότητες με τις οποίες ο/η παιδαγωγός μπορεί να φέρει σε επαφή τα παιδιά με το μουσικό και κινητικό πλούτο της χώρας μας. Οι επιμέρους ενότητες ολοκληρώνονται με την ανάλυση θεμάτων που αφορούν στο σκοπό, στους παιδαγωγικούς στόχους, στην οργάνωση και στο σχεδιασμό των μαθημάτων με βάση τους επιδιωκόμενους παιδαγωγικούς στόχους, την επιλογή δραστηριοτήτων, τα υλικά, τη μεθοδολογία και την αξιολόγηση. Επισημαίνεται ο ρόλος του δασκάλου και οι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός ασφαλούς και αναπτυξιακά κατάλληλου παιδαγωγικού περιβάλλοντος που να συντελεί στην ευημερία και ψυχαγωγία των μικρών παιδιών μέσω της μουσικής και της κίνησης.

Η ευημερία του παιδιού ορίζεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους αφού χρησιμοποιείται από ένα ευρύ φάσμα επαγγελματιών, ερευνητών και φορέων χάραξης πολιτικής. Με μια ευρεία έννοια, αναφέρεται σε όλες τις πτυχές της ζωής του παιδιού περιγράφοντας τους παράγοντες που συμβάλλουν στην ολόπλευρη και ισορροπημένη ανάπτυξή του, στο αίσθημα της ευτυχίας και της ικανοποίησης και στην ετοιμότητα να αντιμετωπίζει με επιτυχία τις προκλήσεις της καθημερινής ζωής. Τα τελευταία χρόνια, η επιστημονική κοινότητα εστιάζει το ενδιαφέρον της στις εμπειρίες του παιδιού κατά την προσχολική ηλικία, καθώς φαίνεται να είναι καθοριστικές για τη συνολική ευημερία του. Ειδικότερα, η ευημερία επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του, ενθαρρύνει την ανάπτυξη της έμφυτης περιέργειας για διερεύνηση, της επιθυμίας για δράση και συμμετοχή και της ανάγκης να συνδεθεί κοινωνικά με άλλα άτομα. Με άλλα λόγια, η ευημερία παρέχει στο παιδί τη δυνατότητα να αξιοποιεί πλήρως τις ευκαιρίες για μάθηση. Στην παρούσα ενότητα, αναλύονται η έννοια της ευημερίας και οι παράγοντες που τη διαμορφώνουν, η ολιστική προσέγγιση στην παιδαγωγική διαδικασία για την προσωπική, κοινωνική και συναισθηματική ευημερία του παιδιού, ο ρόλος των παιδαγωγών και των εκπαιδευτικών στις Δομές Αγωγής και Εκπαίδευσης, οι κατάλληλες παιδαγωγικές πρακτικές που μπορούν να εφαρμόσουν και η προώθηση της ευημερίας σε παιδιά ευάλωτων ομάδων.