Καμία ανθρώπινη λειτουργία δεν είναι συνδεδεμένη με τόσους μύθους, στερεότυπα και προκαταλήψεις, όσο η σεξουαλική λειτουργία. Η σεξουαλική ανάπτυξη δεν είναι κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στην εφηβεία. Αρχίζει από την πρώτη στιγμή που το παιδί αισθάνεται μία άμεση επίδραση από το περιβάλλον του. Η σεξουαλική λειτουργία καλύπτει τρία επίπεδα της βιοψυχοκοινωνικής οντότητας του ατόμου, δηλαδή το βιολογικό, το ψυχολογικό και το κοινωνικό. Όλες οι παραπάνω επιδράσεις συγκλίνουν στον καθορισμό της σεξουαλικής ταυτότητας και του ρόλου του φύλου. Ειδικά σε μια εποχή που οι ορισμοί της έμφυλης ταυτότητας είναι πολλαπλοί και η κοινωνία επιχειρεί να απελευθερωθεί, όσον αφορά το σεξουαλικό προσανατολισμό, η κατανόηση των γνωστικών, συναισθηματικών και κοινωνικών παραγόντων, που συνθέτουν τη λειτουργία αυτή, αποτελούν μονόδρομο για τους εκπαιδευτικούς.

Στη συγκεκριμένη ενότητα θα γίνει λόγος για την έννοια της σεξουαλικότητας και τις έννοιες που περικλείει, όπως οι σεξουαλικές ταυτότητες και οι ρόλοι, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, ο ερωτισμός, η ευχαρίστηση, η οικειότητα και η αναπαραγωγή. Θα αναφερθούν επίσης το σύνολο των παραγόντων από τους οποίους επηρεάζεται. Στη συνέχεια, θα αναλυθούν διεξοδικά οι κύριοι στόχοι της σεξουαλικής αγωγής και η αναγκαιότητα της ένταξής των προγραμμάτων σεξουαλικής αγωγής στα σχολεία. Τέλος, θα γίνει μια σύντομη αναφορά στα διεθνή θεματικά πλαίσια και τους κυριότερους σταθμούς της σεξουαλικής αγωγής ανά τον κόσμο.

Η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία όπως και άλλες επιστήμες έχουν να παρουσιάσουν έως σήμερα μια πληθώρα επιστημονικών μελετών και ερευνών αναφορικά με το φύλο, που αναδεικνύουν τόσο το διεπιστημονικό χαρακτήρα του συγκεκριμένου θέματος όσο και την ποικιλία των θεωρητικών προσεγγίσεων που επιχειρούν να το ερμηνεύσουν. Η συγκεκριμένη διδακτική ενότητα περιλαμβάνει ορισμούς που επικρατούν στην επιστημονική κοινότητα σε σχέση με την έμφυλη και σεξουαλική ταυτότητα του ατόμου. Αναλυτικότερα, θα εξεταστούν οι ορισμοί́, κοινωνικό και βιολογικό φύλο, έμφυλη και σεξουαλική ταυτότητα, θα αναφέρουμε το Νομοσχέδιο για την αναγνώριση ταυτότητας φύλου και θα αναλύσουμε και τον όρο διεμφυλικότητα.

Όλες οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις επισημαίνουν το ρόλο της κοινωνικοποίησης στη διαμόρφωση της έμφυλης ταυτότητας και της έκφρασης φύλου. Όλοι οι φορείς κοινωνικοποίησης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, η οικογένεια και το σχολείο ωστόσο, έχουν καθοριστικό ρόλο. Επίσης, το παιχνίδι, ως βασική παιδική δραστηριότητα, συμβάλλει και αυτό στη διαμόρφωση της έμφυλης ταυτότητας του παιδιού. Η διαμόρφωση της έμφυλης ταυτότητας αποτελεί μια πολύπλοκη διαδικασία, η οποία ξεκινά πριν από τη γέννηση του παιδιού. Στην εν λόγω ενότητα θα αναλυθούν όλοι οι φορείς κοινωνικοποίησης που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της έμφυλης ταυτότητας, οι κοινωνιολογικές θεωρίες του φύλου, και η  θεωρία της Judith Butler για την επιτέλεση φύλου. Τέλος, θα παρουσιαστούν σχετικές έρευνες για τη βιολογία της ομοφυλοφιλίας.

Η βίαιη συμπεριφορά μέσα στον χώρο του σχολείου -σύμφωνα και με τις δημοσιεύσεις σχετικών άρθρων- φαίνεται να αποτελεί σύνηθες φαινόμενο πια και στα ελληνικά σχολεία, με όλο και περισσότερους ανήλικους να εμπλέκονται σε περιπτώσεις βιαιοπραγιών, εντός και εκτός των σχολικών αιθουσών. Στη συγκεκριμένη ενότητα θα αναλυθεί ο όρος σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός, οι μορφές και τα χαρακτηριστικά του θύματος και του θύτη, όπως επίσης θα επεκταθούμε και στις υπόλοιπες ανισότητες του σχολείου.

Επιπρόσθετα, θα γίνει λόγος για τη ρητορική μίσους, η οποία  είναι η ομιλία που προσβάλλει ένα άτομο ή μια ομάδα με βάση χαρακτηριστικά, όπως το φύλο, η εθνοτική καταγωγή, η θρησκεία, η φυλή, η αναπηρία ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός του. Η ρητορική μίσους μπορεί να προκαλέσει άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στην ψυχολογική ευεξία των ατόμων βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Τα θύματα της ρητορικής μίσους μπορεί να παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, μπορεί να αισθάνονται μοναξιά, αισθήματα φόβου και ανασφάλειας.

Η ενότητα αυτή ασχολείται επίσης με τη σχολική διαμεσολάβηση, η οποία αποτελεί μια από τις κύριες πρακτικές της επανορθωτικής δικαιοσύνης και περιγράφεται ως η διαδικασία ειρηνικής επίλυσης διαφορών και συγκρούσεων, η οποία λαμβάνει χώρα μεταξύ των διαφωνούντων μερών και ενός τρίτου προσώπου, του ουδέτερου διαμεσολαβητή, με σκοπό την εύρεση μιας αμοιβαία αποδεκτής και ωφέλιμης λύσης.

Στα πρώτα χρόνια του σχολείου, κατά τα στάδια της λανθάνουσας σεξουαλικότητας, αγόρια και κορίτσια αποφεύγουν να συναναστρέφονται μεταξύ τους και ομαδοποιούνται περισσότερο με παιδιά του ίδιου φύλου. Στην εφηβεία όμως θα δείξουν ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για το αντίθετο φύλο. Αυτό συνεπάγεται μία από τις πιο δύσκολες προσαρμογές που πρέπει να κάνουν οι νέοι στην κοινωνική τους ζωή. Η κοινωνία περιμένει επίσης οι νέοι να λύσουν το πρόβλημα του ελέγχου της ανάγκης για σεξουαλική ικανοποίηση. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση αφορά τη στάση που μαθαίνει να έχει ένα άτομο γύρω από τη σεξουαλικότητα. Οι παρεμβάσεις για την κατανόηση της σεξουαλικότητας των ίδιων των μαθητών, θα πρέπει να επικεντρώνονται κατανοώντας τις ανάγκες των παιδιών βοηθώντας τους να κρίνουν και να  αξιολογούν  τις πληροφορίες που τους δίνονται. Παρεμβάσεις μπορούν να γίνουν τόσο στο σχολικό πλαίσιο (ενημέρωση για θέματα που άπτονται της σεξουαλικότητας), όσο και στο οικογενειακό πλαίσιο μέσω συμβουλευτικής γονέων.

Η σεξουαλική υγεία δεν αφορά μόνο σε μια νόσο, αλλά σε ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων υγείας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πάρα το γεγονός ότι η σεξουαλική υγεία είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας, που επηρεάζει αυξητικά τους δείκτες νοσηρότητας και θνησιμότητας παγκοσμίως, με εξαίρεση την ευαισθητοποίηση που υπάρχει απέναντι στον ιό HIV και στην αντιμετώπισή του, το αντικείμενο της σεξουαλικής υγείας δεν έχει γίνει ευρέως αποδεκτό σαν ζήτημα που αφορά στην παγκόσμια κοινότητα. Ενδεικτικό της σοβαρότητας του θέματος είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) αναγνώρισε το μη ασφαλές σεξ ως το δεύτερο πιο σημαντικό παράγοντα κινδύνου για πρόκληση νόσου, αναπηρίας ή ακόμα και θανάτου στις αναπτυσσόμενες χώρες, και ως ένατο στις αναπτυγμένες χώρες (Ezzatti 2002). Υπό το πρίσμα αυτό τα προγράμματα πρόληψης της σεξουαλικής υγείας αποτελούν σημαντικό πεδίο δράσεων των λειτουργών δημόσιας υγείας.

Τα προγράμματα πρόληψης και αγωγής υγείας είναι πολυπαραγοντικά, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των τοπικών κοινωνιών, των μειονοτήτων και άλλων ευάλωτων ομάδων πληθυσμού. Θα αναλυθούν παρεμβάσεις και  εκστρατείες ευαισθητοποίησης – ενημέρωσης που  έχουν σχεδιαστεί τόσο σε συλλογικό όσο και ατομικό επίπεδο με συγκεκριμένους στόχους και θεματικές κατευθύνσεις ως προς την αναγνώριση των επικίνδυνων συμπεριφορών και ιδιαιτέρων παραγόντων που προσδιορίζουν τη μετάδοση του HIV/AIDS και ΣΜΝ, τη γρηγορότερη διάγνωση αυτών, τα μέσα πρόληψης, την ατομική ευθύνη και την εξάλειψη του κοινωνικού αποκλεισμού, ώστε να είναι κοινά αποδεκτές και αποτελεσματικές σε όλο το φάσμα των κοινωνικών ομάδων. Στόχος των δράσεων τέτοιου χαρακτήρα είναι η έγκυρη πληροφόρηση, η ανάπτυξη δεξιοτήτων διαχείρισης της σεξουαλικότητας και η υιοθέτηση ασφαλέστερων σεξουαλικών συμπεριφορών, με παραγόμενες ωφέλειες την ενσωμάτωση της πρόληψης σε μία ευρύτερη εκπαιδευτική προσέγγιση και ως βασικού μέρους της ζωής και την ενίσχυση του αισθήματος ευθύνης στη μετέπειτα συμπεριφορά των νέων.

Στην ενότητα αυτή θα αναφερθούν τα βασικότερα κριτήρια που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από τους εκπαιδευτικούς κατά το σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων σεξουαλικής αγωγής, ώστε να διασφαλίζουν την υψηλή ποιότητα και να είναι αποτελεσματικά. Θα παρουσιαστούν  οι βασικές αρχές σχεδιασμού των εν λόγω προγραμμάτων και θα αναλυθούν τα διάφορα στάδια σχεδιασμού, όπως η επιλογή της ομάδας – στόχου και των κατάλληλων στόχων, η χρήση των κατάλληλων εκπαιδευτικών τεχνικών, των μοντέλων προσέγγισης, του χρονοδιαγράμματος, των πόρων και τέλος ο τρόπος αξιολόγησης. Θα γίνει επίσης λόγος για το ρόλο και τα προσόντα που πρέπει να διαθέτουν οι εκπαιδευτικοί για τη διδασκαλία των εν λόγω προγραμμάτων. Επιπλέον, θα γίνει αναφορά στους παράγοντες εκείνους που μπορούν να ασκήσουν επιρροή στη διαμόρφωση της σεξουαλικής γνώσης, στις στάσεις και στις συμπεριφορές, όπως  η οικογένεια, το σχολείο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η θρησκεία, οι συνομήλικοι, καθώς και άλλοι ενήλικοι στη ζωή του παιδιού.

Στην ενότητα αυτή θα γίνει καταρχήν αναφορά  στα θέματα σεξουαλικής αγωγής και διαφυλικών σχέσεων που περιλαμβάνονται ήδη στο σχολικό πρόγραμμα και αναπτύσσονται ήδη στον ελλαδικό χώρο, σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Στη συνέχεια, θα παρουσιαστούν κάποια βασικά ευρωπαϊκά προγράμματα σεξουαλικής αγωγής, τα οποία, σύμφωνα με έρευνες, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον λόγω της καινοτομίας και της αποτελεσματικότητάς τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα εν λόγω προγράμματα διαφέρουν  από χώρα σε χώρα όσον αφορά στο περιεχόμενο, την  ηλικία έναρξης, αλλά και το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο είναι βασισμένα.

Στην ενότητα αυτή θα αναλυθεί η σημασία της  «σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης» μέσα από τους διαύλους της συμβουλευτικής σε ατομικό και κοινοτικό επίπεδο. Συγκεκριμένα θα εστιαστεί στην αναγκαιότητα της:

• ενημέρωσης σχετικά με το ανθρώπινο σώμα, τις βιολογικές λειτουργίες της αναπαραγωγής, τις σχέσεις των φύλων
• σχετική προετοιμασία για τους πιθανούς κινδύνους που μπορούν να προκύψουν μέσω της σεξουαλικής δραστηριότητας.

Στόχος είναι η κατάκτηση των απαιτούμενων δεξιοτήτων ώστε τα παιδιά να μάθουν τρόπους επικοινωνίας και να λαμβάνουν υπεύθυνα αποφάσεις που αφορούν τη μετέπειτα σεξουαλική ζωή τους.

Στην ενότητα γίνεται παρουσίαση του ορισμού, των  μορφών και ερευνών που αφορούν στην έμφυλη βία στο σχολείο και στον εργασιακό χώρο. Η έμφυλη βία είναι μια κατάφωρη παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Φορείς εκδήλωσης της βίας μπορεί να είναι μέλη της οικογένειας ή της κοινότητας, καθώς και άτομα που ενεργούν «εκ μέρους» πολιτισμικών, θρησκευτικών ή κρατικών θεσμών.

Ο ομοφοβικός και τρανσφοβικός εκφοβισμός γίνεται όλο και πιο ορατός στα σχολεία και τόσο το προσωπικό του σχολείου όσο και τα παιδιά συχνά γίνονται μάρτυρες περιστατικών εκφοβισμού βάσει διαφορετικής σεξουαλικής ταυτότητας και ταυτότητας φύλου. Οι επαγγελματίες αναφέρουν ότι αδυνατούν να καταπολεμήσουν την ομοφοβική και την τρανσφοβική εκφοβιστική συμπεριφορά στο πλαίσιο της σχολικής κοινότητας. Η συγκεκριμένη διδακτική ενότητα αποσκοπεί στην αύξηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με τον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό στο σχολικό περιβάλλον και στην ενίσχυση της πρόληψης και καταπολέμησης ομοφοβικών και τρανσφοβικών συμπεριφορών, καθώς και διακρίσεων που αναπαράγονται στη βάση της ταυτότητας φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού.

Στην Ελλάδα, τα ΛΟΑΤ+ άτομα αντιμετωπίζουν προβλήματα στο ενδοσχολικό και ενδοπανεπιστημιακό περιβάλλον. Αφενός η ελλιπής ενημέρωση και αφετέρου η απουσία του κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου δημιουργούν ένα κλίμα εχθρικό απέναντί τους. Το σχολείο δεν είναι προετοιμασμένο για να αντιμετωπίσει την «ετερότητα». Οι εκπαιδευτικοί συχνά δε διαθέτουν τις απαραίτητες γνώσεις για το θέμα της έμφυλης ταυτότητας για να μπορέσουν να στηρίξουν τα άτομα ως προς την έκφραση τους.